خاتمیت در قرآنختم نبوت توسط حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) از ضروریات دین مقدس اسلام است و یکی از زوایای این بحث پرداختن به علل تجدید نبوت و ختم آن می‌باشد که در این مقاله به صورت مختصر به آن می‌پرداخته می‌شود. ۱ - واحد بودن محتوای نبوتاز قرآن کریم استفاده می‌شود که جریان نبوت جریان واحدی است هم از آن جهت که همه انبیاء از طرف خدای واحد مبعوث شده‌اند و هم از این نظر که اساس دعوت انبیاء اساس واحدی است، محتوای نبوت که به نام دین نامیده می‌شود مبتنی بر این اصل است که باید خدا یگانه را پرستید و از او پیروی نمود. [۱]
مصباح یزدی، راه و رهنماشناسی، ص۲۱۲، نشر مؤسسه آموزشی امام خمینی قم، چاپ ۲، سال ۱۳۷۹ ش.
۲ - تسلیم محضبا توجه به مطلب فوق می‌توانیم بگوییم که اساس همه ادیان آسمانی یک چیز بیشتر نیست و آن تسلیم بودن در برابر خداست به دیگر سخن می‌توان گفت که همه ادیان آسمانی یک دین هستند و آن اسلام است. البته این مطلب بدان معنا نیست که در محتوای وحی نسبت به همه انبیاء در همه زمان‌ها و مکان‌ها هیچ‌گونه اختلافی وجود نداشته، چون ممکن است پاره‌ای از جزئیات احکام در زمان‌ها و مکان‌ها یا اقوام مختلف تفاوت داشته باشد ولی اساس همه آنها یک چیز است لذا قرآن کریم فرمود: «ان الدین عند الله الاسلام» یعنی دین نزد خدا همان اسلام است، پس روح دعوت انبیاء همین اسلام است. [۳]
مصباح یزدی، راه و رهنماشناسی، ص۲۱۴، نشر مؤسسه آموزشی امام خمینی قم، چاپ ۲، سال ۱۳۷۹ ش.
۳ - دلایل تعدد انبیابا توجه به نکته قبل باید گفت: گرچه اسرار نهفته و نگفته فراوانی ممکن است برای این مسئله (تجدید و تعدد انبیاء) وجود داشته باشد که به دست آوردن و کشف آن اسرار و حکمت تجدید نبوت به طور قطعی میسور و مقدور کسی غیر از معصومین (علیهم‌السّلام) نخواهد بود. اما بر اساس ظواهر برخی آیات، در این‌باره مطالبی قابل طرح است: ۳.۱ - آزمایش امتدر سوره مائده فرمود: «لکل جعلنا منکم شرعة ومنهاجا ولو شاء الله لجعلکم امة واحدة ولکن لیبلوکم فی ما آتاکم» «یعنی برای هر گروهی از شما شریعت و روشی نهادیم و اگر خدا می‌خواست همه شما را یک امت می‌ساخت ولی خواست شما را به وسیله آنچه به شما داده آزمایش کند.» در این آیه مبارکه به عنصر امتحان و آزمایش اشاره شده. برخی از بزرگان با طرح این آیه گفته‌اند: «حکمت الهی اقتضا کرده که کم و بیش اختلافاتی بین احکام باشد با این احکام (شریعت‌های متفاوت) مردم مورد آزمایش قرار گیرد، ابزار آزمایش یک امت چیزی بوده و ابزار آزمایش دیگران چیز دیگر. و در همین راستا در آیه دیگر فرمود: «لکل امة جعلنا منسکا هم ناسکوه فلا ینازعنک فی الامر» یعنی برای هر امتی آیینی نهادیم تا بدان عمل کنند، پس در این کار با تو مجادله نکنند و مردم را به پروردگار خود دعوت کن. [۶]
مصباح یزدی، محمد تقی، راه و رهنماشناسی، ص۲۳۴، نشر مؤسسه آموزشی امام خمینی قم، چاپ ۲، سال ۱۳۷۹ ش.
۳.۲ - موید بودن همدیگردر آیه دیگر آمده: «اذ ارسلنا الیهم اثنین فکذبوهما فعززنا بثالث» یعنی آنگاه که دو نفر (فرستادگان) سوی آنان فرستادیم آن دو را تکذیب کرده و دروغ‌گو پنداشتند تا با فرستادن (رسول) سوم آنان را تایید کردیم. از این آیه به دست می‌آید یکی از دلایل تعدد و تجدید انبیاء آن بوده که بشر طغیان‌گر حاضر به تسلیم در برابر انبیاء نمی‌شدند و آنان را تکذیب می‌کردند خداوند با فرستادن پیامبر دیگر حرف پیامبر قبلی را مورد تایید قرار می‌داد و از این رهگذر بشر را وادار به پذیرش حق می‌کرد. ۳.۳ - انبیای جایگزینیکی از دلایل تعدد و تجدید انبیاء (علیهم‌السّلام) این بوده که وقتی پیامبری توسط دشمنان توحید به قتل می‌رسیده است خداوند پیامبر دیگر را برای هدایت بشر می‌فرستاده است لذا در برخی از آیات آمده: «و قتلهم الانبیاء بغیر حق» یعنی کشتار ناحق آنان (بنی‌اسرائیل) از انبیاء... و در آیه دیگر فرمود: «فلم تقتلون انبیاء الله» یعنی پس چرا پیش از این پیامبران خدا را می‌کشتید؟ ۳.۴ - رشد تدریجی امتهاما پیامبران الهی به اندازه عقل و خرد مردم با آنان سخن می‌گوییم. از این‌گونه روایات می‌توان به دست آورد که بشر به تدریج رشد فکری و عقلی و دانش و معرفت شان افزایش یافته و یا نحوه زندگی فردی و اجتماعی شان به تدریج تکامل پیدا کرده‌اند خداوند به حسب شرایط در هر زمان و مکان احکام خاصی را به وسیله پیامبری خاص برای هدایت بشر فرستاده است. ۳.۵ - عدم تخلیه حجت از زمینیکی از دلایل تعدد و تجدید انبیاء آن است که خداوند با فرستادن انبیاء متعدد زمین را از خالی بودن از حجت حفظ کرده چنان که در کلام امیرمؤمنان (علیه‌السلام) آمده: «و لم یخل سبحانه خلقه من نبی مرسل او کتاب منزل او حجة لازمة او محجة قائمة» یعنی خداوند سبحان خالی نگذاشت مردم را از نبی فرستاده شده یا کتاب نازل شده یا حجت ضروری یا روشی استوار. اما بعد از خاتم انبیاء این حقیقت (وجود حجت در زمین) با وجود ائمه (علیهم‌السّلام) تامین شد که اکنون پرچم‌دار خلافت الهی حضرت مهدی موعود (علیه‌السّلام) است. ۳.۶ - بیان شهید مطهریشهید مطهری در یک تحلیل جامع که هم سر تجدید نبوت و هم اینکه چرا نبوت به خاتمیت منجر شد بیانی خوب دارد از جمله می‌گوید: با این که نبوت یک جریان پیوسته است و پیام خدا یعنی دین یک حقیقت بیشتر نیست، علل تجدید نبوت‌های تشریعی و تبلیغی و ظهور پیامبران پیاپی و متوقف شدن همه آنها بعد از ظهور خاتم انبیاء این است که: ۳.۶.۱ - دلیل اولبشر قدیم به علت عدم رشد و عدم بلوغ فکری قادر به حفظ کتاب آسمانی خود نبودند، معمولا کتب آسمانی مورد تحریف و تبدیل قرار می‌گرفت و یا به کلی از بین می‌رفت از این رو لازم می‌شد که این پیام تجدید شود. زمان نزول قرآن با دوره‌ای که بشریت کودکی خود را پشت سر گذاشت و مواریث علمی و دینی خود را می‌تواند حفظ کند و لهذا در آخرین کتاب مقدس یعنی قرآن تحریفی رخ نداده و مسلمین از ساعت نزول هر آیه عموما آن را در دل‌ها و در نوشته‌ها حفظ می‌کردند به گونه‌ای که امکان هرگونه تغییر و تبدیل و تحریف و حذف و اضافه از بین می‌رفت لهذا دیگر تحریف و نابودی در کتاب آسمانی رخ نداد و این علت که یکی از علل تجدید نبوت بود منتفی گشت. ۳.۶.۲ - دلیل دومدر دوره‌های پیش بشریت به واسطه عدم بلوغ و رشد قادر نبود که یک نقشه کلی برای مسیر خود دریافت کند و با رهنمای آن نقشه راه خویش را ادامه دهد لازم بود مرحله به مرحله و منزل به منزل راهنمایی شود و راهنمایانی همیشه او را همراهی کنند ولی مقارن با دوره رسالت ختمیه و از آن به بعد این توانایی که نقشه کلی دریافت کنند برای بشر پیدا شده است و برنامه دریافت راهنمایی‌های منزل به منزل و مرحله به مرحله متوقف گشت. علت تجدید شریعت‌ها علاوه بر علت پیش (نابودی یا وقوع تحریف در کتب آسمانی) این بود که بشر قادر نبود برنامه کلی و طرح جامع خود را دریافت نماید با پیدایش این امکان و این استعداد، طرح کلی و جامع در اختیار بشر قرار گرفت و این علت تجدید نبوت‌ها و شرایع نیز منتفی گشت علمای امت متخصصانی هستند که با استفاده از نقشه کلی راهنمایی که اسلام به دست می‌دهد و با تدوین و تنظیم آئین‌نامه‌ها راه را نشان می‌دهند. ۳.۶.۳ - دلیل سومغالب پیامبران بلکه اکثریت قریب به اتفاق آنها پیامبر تبلیغی بوده‌اند نه تشریعی، پیامبران تشریعی شاید از انگشتان یک دست تجاوز نکنند. کار پیامبران تبلیغی ترویج و تبلیغ و اجرا و تفسیر شریعتی بود که حاکم بر زمان آنها بوده است علمای امت در عصر خاتمیت که عصر علم است قادرند با معرفت به اصول کلی اسلام و شناخت شرایط زمان و مکان آن کلیات را با شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی تطبیق دهند و حکم الهی را استخراج کنند. [۹]
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، ص۱۸۴، نشر صدرا، چاپ ۸ سال ۱۳۷۸ ش.
۴ - عناوین مرتبطخاتمیت در قرآن و حدیث؛ خاتمیت پیامبر اعظم؛ خاتمیت روایی؛ خاتمیت عقلی؛ خاتمیت قرآنی؛ خاتمیت محمد (قرآن)؛ آراء متفکران جدید درباره خاتمیت؛ خاتمیت و بهائیت؛ خاتمیت ادیان دیگر؛ ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «خاتمیت در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۳ |